KONSTITUISAUN RDTL ARTIGU 15 KONABA KOMPETENSIA GOVERNU TIMOR LESTE

                                                                                                                                                             

 I.            INTRODUSAUN

A.    Istoria

Rai Timor nudar nasaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste ne’ebe iha nia konstituisaun rasik katak estadu ida ne’ebe iha lei inan no lei oan no estadu ne’e mos  demokrátiku, soberanu, ukun-an no mai husi povu nia kontribuisaun inkluindu apoiu mundu internasional nomos iha respeitu bá dignidade umana tanba ne’e iha loron 28 fulan Novembru tinan 1975 maka loron Proklamasaun ba Independénsia no hetan rekonesementu internasional iha loron 20 fulan Maiu tinan 2002 ida ne’e sai hanesan nasaun Republika Demokratika Timor-Leste ne’ebe mak ita hanaran estadu RDTL ohin loron nia dalan ne’e tuir legitimidade nudar nasaun independente no nia Soberania hatur metin iha povu, nune’e mos hala’o buat hotu tuir Lei-Inan haruka mak Konstituisaun RDTL entaun lei inan refere tama iha vigor iha loron 20 Maiu 2002 (Konst. RDTL 170). Agora, iha Draft Konstituisaun ne’ebe aprova hanesan dalan legal no norma legais ne’ebe ita nia valor a’as liu atu ordena ita nia nasaun no povu, tan ne’e lideres Timor oan mak reprezenta povu nian iha uma fukun Parlamentu Nasional aprova atu regulariza ita iha nasaun foun ida ne’e. Regulariza ita nia nesesidade, atetudi, hahalok, intervensaun fator internal (laran) no external (husi liur) hodi bele hakat tuir kondisaun Lei ne’ebe mak la’o iha nasaun nurak ida ne’e.  alende ne’e, antes atu tama iha asuntu importansia balun be relasiona ho hanoin diskusaun maibe ba entende uluk lai saida maka hatete iha Konstituisaun RDTL iha pajina 52, Kapitulu III, artigu 115 hakerek katak “Governu nia kompetensia”. Tan ne’e, konstituisaun ho nia signifika mak hanesan totalidade regulamentu hotu ne’ebe kompostu husi modelu hakerek, alende ne’e mos konstituisaun mos ordena (mengatur) kustumi ka lisan be hodi kesi oinsa membru Governu ida hala’o nia kna’ar ida iha estadu ida tuir leis sira, tan ne’e konstituisaun sai nudar dokumentu (Naskah) hakerek ne’ebe tama ona vigor iha loron 20 Maiu 2002, eh fo nia sentidu nudar lei inan ne’ebe maka a’as liu iha estadu ka nasaun RDTL nia laran wainhira nudar nasaun Republika. Nasaun Timor-Leste hetan ona rekonesementu husi nasaional no internasional liu husi meus konsensus hamutuk, tan ne’e governu iha ona forsa vontade no espiritu responsabilidade ba nesesidade hirak ne’e atu harii lala’ok demokrasia ni-nian nudar estadu direitu iha tempu saida deit, iha ne’ebe deit, no kondisaun no situasaun saida deit. Ita presiza no tenki respeita konstituisaun mak lei inan no lei oan sira iha instituisaun sira ne’ebe nia povu rasik define. Maibe orgaun Governu ne’e nia funsaun ida mak oinsa atu halo atendementu publiku ne’ebe mak diak ba komunidade sira iha setor hotu-hotu, empoderiza nia povu wainhira komunidade ne’ebe mak la iha abilidade (Skill) no kapasidade atu sai husi mundu beik eh analfabetizasaun, husi ki’ak no izolasaun tanbane’e governu iha obrigasaun ida atu hala’o kna’ar lori komunidade sira sai husi problema sira, hirak ne’e mak liu husi empowerment (fo kbi’it) katak empoderizasaun ne’e Governu hala’o atu hasa’e kualidade rekursu umanu ba nia povu tan ne’e it abele dehan objetivu nasaun nian alkansabel duni no halo dezenvolvimentu ba povu no nasaun nia moris diak.

                                                                                                                                                          II.            ELABORASAUN

A.    Kontiudu.

Agora, ita atu define Governu nia kompetensia iha hala’o servisu, maibe mai ita ba kompriende uluk liafuan sira hanesan Governu no Kompetensia? Iha ne’e ami husi grupu refere implika mos sentidu balun relasiona ho peritu nia hanoin konaba konseitu rua mak;

1. Governu.

Iha livru disionariu Ingles  (Drs. Rudy Haryono, Kamus Lengkap; 10 Trilyun) Governu ne’e dehan “Government” katak Governu  eh ukun nain nasaun nian, ami konklui katak Governu mak hanesan instituissaun estadu ida ho nia puder absoluta atu ukun iha nasaun ida, iha dalen seluk, hanesan temi katak “Governu mak hanesan Orgaun soberanu ne’ebe iha responsabilidade atu hala’o no ezekuta politika jeral nasaun nian, no mos orgaun superior administrasaun publika ni-nian”. (Sita Husi Konstituisaun RDTL Art:103).

2. Kompetensia

Tuir ami Grupu ida ne’e, Kompetensia maka hanesan autoriedade ida atu foti desizaun no asaun hodi komanda iha hala’o nia kna’ar ne’e hodi bele alkansa objetivu, se wainhira la ho kompetensia ruma sei la bele halo buat ida.

Alende ne’e relasiona ho hanoin iha leten mak ita sita, matenek nain G. R. Terry nia hanoin konaba kompetensia; “Kompetensia mak puder legais ida no puder funsionariu ofisial ida atu haruka parte seluk atu foti asaun no obedese ba parte ne’ebe iha kompetensia ne’e”, (Tradus Bhs. Indonesia ba Teteun). Ami konklui katak ukun na’in ne’ebe iha puder atu manda. Hanoin ne’e katak ema moris iha ambiente nasaun ida nia laran ho konsiensia moral ne’ebe nakonu atu tuir instrusaun ne’ebe mak mai husi parte sira ne’ebe iha autoriedade, tanba ne’e iha Timor-Leste Primeiru Ministru mak Xefe ba Governu hodi dirize no orienta politika jeral nasaun nian oinsa atu ezekuta no halo linha kordenasaun ho nia ministeriu eh orgaun sentral sira ezemplu hanesan Ministeriu Negosiu Estranzeiru (MNE), Mnisteriu Defeza no Seguransa, Ministeriu Justisa, Ministeriu Saude (MS), Ministeriu Edukasaun (ME), Ministeriu Comersiu Ambiente no Industria (MCIA), MOP, MSS, Ministeriu Turizmu, Ministeriu administrasaun Estatal (MAE), Ministeriu Minansa (MF), Ministeriu Agrikultura no Peskas (MAP) Ministériu Petróleu no Rekursu Minerál (MPRM) no nsst.

Koalia konaba governu nia kompetensia bazeia ba konstituisaun RDTL ne’ebe ema hotu hatene no hetan tiha ona aprovasaun husi uma fukun Parlamentu Nasional (PN), Governu hala’o tuir ni-nian servisu ka kna’ar mak define iha lei inan hakerek. Ho ida ne’e, iha Konstituisaun RDTL iha pajina 52 iha Kapitulu III no iha artigu 115, konaba Governu nia Kompetensia deklara katak;

2. Governu nia Kompetensia

a.      Governu nia kna’ar;

b.      Tama mos ba Governu nia kna’ar ho orgaun sira seluk no;

c.       Governu deit mak iha kompetensia ba material sira konaba lala’ok organizasaun sira.

1)      Governu nia kna’ar.

Governu Ezekuta politika jeral nasaun nian hanesan temi ona iha alinea (1.a) katak se wainhira hetan tiha aprovasaun husi Parlamentu Nasional (PN) nune’e atu bele garantia ema hotu-hotu nia direitu iha kondisoens ne’ebe sente nesesita duni iha tempu ukun-an iha nasaun foun ida ne’e entaun garante absoluta eh apoia masimu husi Governu tanba nasaun ne’e hamriik liu husi kontratu social entre estadu ho povu ida nia vontade/hakarak.

Garantia  sidadaun  sira nia direitu ba vida moris atu asesu ba edukasaun hanesan ezemplu governu nia politika ida liu husi Sekretariu Estadu Asuntu Veteranus (SEAV) fo Apoiu ba Martires nia oan no Povu nia oan sira ba kontinua estudu iha nasaun seluk hanesan Indonesia no Malaysia tanba sira iha direitu atu hetan ajuda husi governu ida ne’e. Iha hanoin seluk, konaba garantia ba ema hotu nia direitu ne’ebe la iha diskriminasaun, labarik feto no mane hetan protesaun masimu husi Governu, katuas ferik, klosan, disabilidade inklui sidadaun ne’ebe iha rai liur  presiza hetan protesaun husi ita nia governu nomos ko’alia konaba liberdade fundamental iha parte siguransa oinsa ema hotu bele la’o livre, la hetan torturasaun ruma husi parte seluk, ida ne’e mak governu nia kompetensia iha nasaun Timor-Leste hanesan hateten iha (Alinea 1.b). No Hametin ordem publiku no disiplina social (1.c).

Iha alinea (1.d) Governu nia servisu ida mak halo preparasaun action plan/planu asaun ba programa sira konaba dezenvolvimentu iha nivel rurais to’o nasional ne’ebe mak  atu hala’o iha durante  nia mandatu hodi lidera no dezenvolve nasaun Timor-Leste, wainhira hetan tiha aprovasaun orsamentu jeral estadu nia husi Parlamentu Nasional. Ita foti ezemplu ida katak iha tinan 2014 governu liu husi Ministeriu Edukasaun hodi planu sei hadia eh halo rehabilitasaun eskola 300 resin iha Timor laran tomak ho objetivu atu kria kondisoens ne’ebe mak diak ba ita nia povu nia oan sira iha nasaun ida ne’e, sita husi (Sita husi STL Corp, pag. 2 Kinta 3 Abril 2014). Governu prepara hodi halo negosiu no akordu sira ne’ebe nudar dalan ba dezenvolvimentu iha nasaun no povu nia bem estar iha future, tan ne’e hodi halo akordu entre nasaun sira ne’ebe iha interese atu fo apoia ba Timor-Leste ezemplu; Governu liu husi MOP halo akordu ho Governu Australia liu husi Ausaid iha Timor Leste sira ajuda osan Millun $.4 resin ho objetivu atu rehabilita kondisoens Estrada iha area rurais (Sita husi STL Corp,pag. 2 Sesta 25 Abril 2014), Governu  mos sempre halo selebrasaun ba loron nasional sira hanesan iha 20 Maiu, 28 Novembru, 12 Novembru no seluk tan ne’ebe nudar loron importansia ba rai ida ne’e ni-nian tuir lei ne’ebe vigora ona iha nasaun ne’e. Iha Timor-Leste  Xefe ba Governu nia kna’ar hodi aprova no ezekuta orsamentu estadu nian ba kada ministeriu atu bele hala’o nia programa dezenvolvimentu fisiku no naun-fiziku sira. Ko’alia sobre kna’ar governu nian iha kompetensia atu foti Timor-Leste hodi adere ba organizasaun internasional sira iha mundu; ezemplu Timor-Leste mos tama ona faze Planeamentu adezaun ba Organizasaun Sudeste Aziatiku mak ita hanaran ASEAN iha tinan 2015 oin mai. Halo regulamentu ba kna’ar ekonomia no mos setor sosial sira mak naktemi iha alinea (1.e), ezemplu; governu kria lei atu kontrola ba sasan eh nesesidade baziku konaba hahan hanesan ikan lata, supermie, mina goreng no seluk tan ne’ebe ema sira importa husi rai liur mai atu nune’e proteze konsumidores labele konsumu arbiru. No iha parte seluk, politika  husi governu hodi regula no dezenvolve industria turismu hodi hasa’e kresimentu ekonomia ba nasaun, populasaun sira konsumu eh uza fatin rekreasaun iha tempu ferias no fo mos reseitas ba estadu no povu no iha mos tara bandu sai nudar fatores determinantes ba konserva natureza sira ne’e ho ekonomiku (Bersifat ekonomis).

Define no hala’o politika interna nasaun nian (1.g) hanesan ita nia governu aktual hodi halo koaligasaun ho Sr. Mari Alkatiri servisu hamutuk ba mudansa dezenvolvimentu iha nasaun nia laran wainhira iha estabelementu Zona Espesial Ekonomia Sosial Merkadu (ZEESM) no Governu iha hanoin atu implementa iha Distritu Oe-Kusse ne’ebe tama ona faze sosializasaun ba komunidade sira iha distritu refere. Iha alinea (1. h) hametin RDTL nia reprezentasaun iha relasaun internasional, Xefe ba Governu Timor-Leste iha kompetensia bo’ot atu reprezenta relasaun internasional sira ho nasaun seluk, ezemplu konkreta ida mak hanesan ita nia Primeiru Ministru Timor-Leste nian iha nia vizita ba nasaun Brunei Darussalam hasoru malu ho Liurai Brunei Darussalam hodi ko’alia sobre atu hametin koperasaun entre nasaun rua ne’e li-liu iha area edukasaun, turizmu, Gas ou enerzia ni-nian (Sita husi STL Corp, pag. 6, Tersa 1 Abril 2014). Iha alinea (1.i no 1.j); Dirize setor social no ekonomia sira estadu nian no dirize politika servisu no siguransa social nian. Fo garantia defeza no hametin riku soin publiku nian no mos riku soin estadu nian iha alinea (1.k) katak Governu Liu husi Ministeriu Defeza no Siguransa mak F-FDTL no PNTL Maritima (Tasi nian) no Terestre hodi kontrolu ba estabilizasaun riku soin sira iha tasi laran no rai maran  ne’ebe mak eziste iha teriotoriu Timor nian atu labele ema sira foti la tuir dalan legais sira.

Iha alinea (1.l); Xefe Governu mos hala’o nia servisu hodi dirize no koordena kna’ar Ministeriu sira nian no instituisaun sira seluk ne’ebe iha Konsellu Ministru nia okos, maibe la prejudika responsabilidade ba departamentu Governu sira ida-idak nian (Hare iha Art. 117, Alinea 1.c, no Kons. RDTL). Iha alinea (1.m no 1.n) hateten katak; haburas dezenvolvimentu setor koperativu no fo tulun ba produsaun familia nian nomos fo tulun ba inisiativa ekonomiku privadu. Pur zemplu; Governu ida ne’e liu husi Ministeriu Comersiu Industria no Ambiente (MCIA) husi diresaun Sekretariu Estadu Industria no Koperativa (SEIK) fo apoiu ba grupu Koperativa 50 iha teritoriu Timor laran ho objetivu atu hadi’a ekonomia rai laran hodi hasa’e kbi’it finanseiru nian hodi nune’e dezenvolve ekonomia la’o ba oin nune’e mos MCIA liu husi Sekretariu Estadu Promosaun Setor Privadu (SEAPRI) fo tulun ba Emprezariu no negosiante sira atu bele asesu ba Kreditu iha Banku Nasional Comersiu Timor Leste (BNCTL) ne’ebe mak Iha tinan ida ne’e Parlamentu Nasional Aprova ona OJE hamutuk millaun sanolu (10 atu tau iha banku (STL Corp, Pag.6, Kuarta 26 Marsu 2014);  

Alinea (1.o no 1.p); Hala’o kna’ar no mos hola medida ne’ebe presiza ba dezenvolvimentu ekonomia-sosial no ba nesesidade komunidade Timoroan sira nian inkluindu hala’o kna’ar sira seluk ne’ebe lei inan eh lei oan haruka.

2.      Tama mos ba Governu nia kna’ar ho orgaun sira seluk

Governu nia kna’ar ho orgaun sira seluk mak hanesan; (a). Hato’o proposta lei nian no rezolusaun ba Parlamentu Nasional; Ita hotu hatene katak Governu nia kna’ar ida hodi hato’o Proposta ba PN atu kria rezolusaun, Ezemplu; iha loron 3 fulan Marsu 2014, PN kria Lei/ Rezolusaun  N^u. 05/III/2014 ne'ebe fo'o kbi'it ba Governu nia instituisaun estadu liu-liu ba PNTL atu halo atuasaun ba grupu CRM ho CPD-RDTL ne'ebe komete ilegal no sira tenki kumpri hodi tuir rezolusaun refere. (b). Hato’o ba Prezidente Republika proposta deklarasaun konaba halo funu no hari’i dame; (c). Hato’o ba Prezidente Republika proposta deklarasaun estadu iha serku eh iha emergensia nian. (d). Hato’o ba Prezidente Republika proposta atu hala’o referendu, ba asuntu sira ne’ebe iha relevansia ba interese nasional; (e). Hato’o ba Prezeidente Republika proposta atu foti Embaixador reprezetante permanente no enviadu extraordinariu sira.

3.      Governu deit maka iha kompetensia lejislativa ba material sira ne’ebe konaba nia organizasaun rasik no nia lala’ok, no mos administrasaun diretu no indiretu estadu nian.

C.    Objetivu

Objetivu governu nia kompetensia mak hanesan tuir mai;

1.      Governu nia autoriedade atu proteze direitu umanu ba sidadaun eksterna no internal sira.

2.      Atu fo rahun diak no sustentabiliza ba nia povu no nasaun iha kontekstu dezenvolvimentu.

3.      Atu prepara ba nesesariu nesesidade baziku sira liu husi interasaun entre governu ho nia povu.

4.      Atu liberta povu no hasa’i husi ki’ak eh mukit liu husi ezekuta politika ba programa dezenvolvimentu.

5.      Atu atende nesesidade povu nian liu husi Governu nia aktividade iha implementasaun programa dezenvolvimentu;

6.      Objetivu fundamentu husi Governu mak atu kria kondisaun no situasaun siguransa ba ema ida-idak ho siguru hodi kontente eh felisidade iha vida moris lor-loron nian.

                                                                                                                                                                             III.            Final

D.    Konkluzaun

Iha linha ida ne’e, Konklui katak Timor-Leste nia Proklamasaun ba Independénsia iha loron 28 fulan Novembru tinan 1975 no hetan rekonesementu internasional iha loron 20 fulan Maiu tinan 2002 ida ne’e sai hanesan nasaun Republika Demokratika Timor-Leste ne’ebe mak ita hanaran Estadu RDTL.

Konstituisaun ho nia signifikante totalidade regulamentu hotu be kompostu husi modelu hakerek, alende ne’e mos konstituisaun mos ordena (mengatur) kustumi ka lisan be hodi kesi oinsa Governu, membru Governu no Povu ida halo nia kna’ar ida iha estadu ida.

Governu mak hanesan Orgaun soberanu ne’ebe iha responsabilidade no kredibilidade atu hala’o no ezekuta politika, planu ba dezenvolvimentu ba interese publiku, jestaun halo dezenu ba programa dezenvolveimentu iha nasaun  no mos orgaun superior administrasaun publika ni-nian. Kompetensia maka hanesan puder ka autoriedade legal/ofisial no puder funsionariu ofisiais ida atu manda ka haruka parte seluk atu nune’e foti asaun no tuir ukun.

Konklui katak Konstituisaun Republika Demokratika Timor Leste (RDTL) iha pajina 52 no iha artigu 115 iha kapitulu III justifika sobre kompetensia Governu nian;

1.      Governu nia kna’ar;

2.      Tama mos governu nia kna’ar ho orgaun sira seluk no;

3.      Governu deit maka iha kompetensia lejislativa ba material sira ne’ebe konaba nia organizasaun rasik no nia lala’ok, no mos administrasaun diretu no indiretu estadu nian.

E.     Sujestaun

Iha ami nia elaborasaun ba servisu grupu ida ne’e ko’alia sobre Governu nia kompetensia iha nasaun Timor Leste mak oinsa atu garante sustentabilidade sidadaun no nasaun nia nesesidade ba moris diak ne’ebe prosperu tanba ne’e, ami ho hakra’ik an ba maluk le’e nain sira no li-liu ba dosente atu hadiak liu tan ami nia servisu 

Referensia;

·         Sita husi livru Konstituisaun RDTL, iha pajina 52, kapietulu III no artigu 115.

·         https/www.google.com.

·         http://id.shvoong.com/books/dictionary/2261597-pengertian-konstitusi/