KONTROLU SOSIAL SAVE BA DEZENVOLVIMENTU SUSTENTABEL

                                                                                                                                                             I. INTRODUSAUN

Iha vida moris lor-loron nia nudar ema kriatura atu moris ida ne’ebe diak presiza obedese ba buat ne’ebe eziste hanesan  performansia ema nian hahalaok, atetudi, karater, tulun malu liu husi kontrolu sosial, agora relasaun entre ema ida ho seluk iha servisu hamutuk mak rezulta ona entre individu ho individu, individu ho grupu no grupu ho grupu akontese bele forma ona sosiedade ida. Komunidade ho komunidade seluk konserteza iha sira nia ideias inovativu ne’ebe diferente entaun ita presiza regulariza ba sistema moris nian. Regulamentu ne’ebe ita aplika tenki bazea ba normais ne’ebe la’o iha komunidade nia le’et mak ita hare husi kultura, relijiaun no tradisaun. Buat ida ne’e sei forma sistema moris ida ne’ebe diak iha sosiedade nia laran. Vida moris sosiedade iha ambiente ida iha forma oin-oin ne’ebe mak ita bolu dehan pluralismu katak  ida ne’e akontese tanba iha ideolozia no komprensaun inkluindu interpretasaun ne’ebe diferente iha sosiedade nia le’et ikus mai sei fo impaktu problema barak iha vida moris lor-loron ne’ebe ho komplikadu tebes. Sintoma ida ne’e sempre akontese iha komunidade nia le’et hodi hamosu kontradisaun ne’ebe fo efeitu ba konflitu social mak ita hare la fiar malu, viola, no seluk tan, buat ida kontrolu social ne’e nudar esforsu ida ne’ebe ita nia komunidade sira uza atu halo tuir ordem ba kondisoens ne’ebe viola normais sosial no seluk tan.   

Iha sosiedade ida, komunidade nudar animal social ne’ebe moris hamutuk ho seluk iha sira nia ambiente eh hela fatin la ho moris ne’ebe livre liu signifika ita iha mekanismu kontrolu social mak kontrola ita nia hahalok, atetudi, lala’ok moris no seluk tan liu husi norma ne’ebe eziste, norma ne’e mos hanesan matadalan ida oinsa emar sira hala’o nia papel iha relasaun ho nia maluk sira tuir dalan, maibe sempre akontese norma sira ne’ebe la harmonia eh la furak, iha sosiedade nia le’et hodi prejudika ba sira nia moris lor-loron nian. Objetivu iha kontrolu social ne’e katak atu sira bele hala’o nia dever ho diak no haksolok ho nia direitu, iha hanoin seluk, oinsa atu halo ajustamentu ba situasaun no kondisaun ne’ebe determina ona iha vida moris lor-loron nian iha fatin ida.

2. DISKUSAUN

1. KOMPRENSAUN KONABA KONTROLU SOSIAL

Kontrolu sosial nudar mekanismu ida atu prevene injustisa/penyimpangan Sosial inklui hatudu no orienta sosiedade/komunidade ho atetudi no hahalok bazeia ba normais no valor ne’ebe mak la’o, hanoin ne’e sita husi (Translate, Henslin, 2011). Alende ne’e, kontrolu sosial iha esperansa bo’ot bele halo’os membru komunidade eh seluk nia hahalok no atetudi ne’ebe mak viola/malanggar. Agora, buat ida menkanismu kontrolu sosial ne’e ho objetivu ida atu komunidade sira obedese norma eh lei, lala’ok no valor sosial ne’ebe iha komunidade nia hela fatin. Ikus mai mekanismu kontrolu sosial ne’e bele kria komunidade ne’ebe mak lo’os no diak ho nune’e sidadaun ida hala’o nia papel bazeia ba espektativa komunidade sira nia iha ambiente ida.

2. MEKANISMU KONTROLU SOCIAL NE’E IHA OI-OIN.

Tuir matenek nain ida naran (Irawan, 2012) konaba mekanismu kontrolu social iha buat hat (4) hirak tuir mai;

ü  Hare ba Tempu Hala’o (Berdasarkan Waktu Pelaksanaan)

ü  Hare ba Karakter Kontrolu Social

ü  Tuir Metodu Eh Tratamentu Kontrolu Social (Berdasarkan Cara/Perlakuan Pengendalian Sosial)

ü  Autor Kontrolu social.

a.      Tempu hala’o (Berdasarkan Waktu Pelaksanaan)

Bazeia ba tempu iha hala’o kontrolu social ne’e kompostu husi buat tolu hanesan;

1)      Asaun preventiva (Tindakan preventif); hanesan asaun ne’ebe hala’o obrigasaun husi parte sira antes viola/melanggar ne’ebe akontese, atu nune’e asaun violasaun ruma ita bele prevene. Tanba ne’e, iha kontrolu social ne’ebe ho karakteristiku preventive nia hala’o ho meus sira liu husi bimbingan, pengarahan (instrusaun) no konvida ka ajakan.

Ita foti ezemplu hanesan instituisaun PNTL iha komponente Imigrasaun sira hala’o atividade pasa ravista ba sidadaun local no Estranzeiru sira iha fronteira Maliana, iha Aeroportu, Iha Portu no fatin seluk tan ne’ebe sai risku ba ema importa sasan no fasil atu lori Droga (Narkoba) tama mai iha Timor Leste, meus ida ne’e nudar kontrolu social ne’ebe antisipasaun ida wainhira fenomena ida ne’e atu akontese iha futuru.

2)      Asaun represivu hanesan asaun ativu ida ne’ebe hala’o husi parte sira, iha tempu injustisa social/Penyimpangan social ne’e akontese, atu nune’e violasaun ne’ebe akontese diretamente ne’e nia bele hapara.

Ita fo nia ezemplu badak hanesan; mestre eh mestra fo sansaun ba nia estudante ou alunu ida ne’ebe mai eskola tarde no eskola ne’e nia prosesu atividade apredisazen hahu iha dadersan tuku 08:00, se wainhira nia mai la tuir oras ne’ebe determina  no la halo tuir regra sira iha eskola konserteza mestre/a la fo tama. tan ne’e sansaun hirak ne’e ho nia signifika katak atu nune’e asaun violasaun eh atetudi la pantual ka la tuir oras eskola nian, estudante ne’ebe mai tarde ne’e labele repete tan iha futuru.

3)      Asaun kurativu (Tindakan kuratif) asaun ida ne’e depois de akontese tiha asaun penyimpangan social, asaun ida ne’e nia mekanismu mak atu konsientiza ba autor refere atu nune’e bele konsiente ba nia salah eh erru ne’ebe mak nia halo no hakarak atu hadi’a nia vida moris, atu labele iha loron seluk la repete tan nia erru ne’ebe mak nia halo ne’e.

Nia ezemplu; fo tulun ba autor eh drogadu sira ne’ebe sai ona vitima ba aimoruk droga  ba iha fatin rehabilitasaun atu hetan edukasaun eh instrusaun sira atu labele sei repete nia hahalok ne’e iha tempu tuir mai.

b.      Karakter kontrolu social.

Bazeia ba karakteristiku  kontrolu social ne’e iha diferensa buat rua mak hanesan:

v  Kontrolu interna, (Pengendalian internal) tipu kontrolu social ida ne’e hala’o husi ukun na’in eh Governu mak nudar ema ne’ebe ka’er puder eh autoriedade atu hala’o nia governasaun  liu husi estratezia politika sira katak estratezia politika refere kompostu husi regras no nia programa social sira seluk.

v  Kontrolu social eksterna, iha tipu ida ne’e mekanismu kontrolu social ne’e hala’o  husi komunidade sira ba ukun na’in sira iha nasaun ida, fenomena ida ne’e sira hala’o tanba sentimentu violasaun ne’ebe mak halo husi ukun na’in sira. Ezemplu; husi meus kontrolu social ne’e ema halo liu husi modelu asaun demonstrasaun sira eh halo protesta ne’ebe ho modelu dame husi povu, sosiedade sivil (ONG Naun-Govermentais) no reprezentante povu nia halo iha fatin ruma ba nia governante sira.

c.       Tuir Metodu Eh Tratamentu Kontrolu Social (Berdasarkan Cara/Perlakuan Pengendalian Sosial)

v  Asaun persuasivu hanesan asaun prevensaun ne’ebe sira halo ho meus aprosimasaun ho asaun dame la ho obriga, ezemplu konkreta ba forma kontrolu social ida ne’e mak hanesan iha ambiente formal eskola nia mestre/a bolu estudante ida hodi fo hatene ba estudante sira ne’ebe mak fuma katak labele fuma iha ambiente eskola maibe la kastigu no fo dalan atu labele halo buat ne’ebe melanggar eh viola , katak meus prevensaun ne’e hala’o ho asaun dame.

v  Asaun koersivu hanesan asaun kontrolu social ne’ebe halo ho obriga ema, iha fenomena ida ne’e forma ema obriga sira atinze sansaun eh kastigu ba se deit mak la halo tuir regra eh  halo violasaun ba normais sira. Nia ezemplu; Polisia Tranzitu halo Check Point iha dalan no sita hela ema ida nia motorizada iha dalan tanba ema ne’e la uza kapasete iha ulun entaun polisia fo sansaun ba ema ne’e hodi prende nia motor no nia tenki ba selu iha LLAJR tuir kodigu penal Estrada ni-nian iha Timor Leste.

d.      Autor kontrolu social

v  Kontrolu privadu, hanesan influensia ne’ebe mak mai husi ema eh lider ida ba ita nia-an rasik mak fo influensia diak eh bele mos fo influensia a’at ba ita.

v  Kontrolu institusionalidade, hanesan influensia ne’ebe nia hamosu husi instituisaun ida mak nia lala’ok ne’e la’os deit kontrola ba membru instituisaun deit, maibe mos kontrola no fo influensia ba vida moris komunidade nian ba iha instituisaun ne’ebe eziste. ita fo ezemplu hanesan fo hanoin ba komunidade sira iha bairo laran ne’ebe moris hamutuk atu tuir regulamentu sira be iha konaba hata’is, hase’e malu, hahalok, hanoin nsst.

v  Kontrolu legal, hanesan kontrolu social ne’ebe ita hala’o husi instituisaun legal nasaun nian lei eh regulamentu ne’ebe tama iha vigor hanesan ho sansaun ne’ebe klaru no kesi metin. Ezemplu hanesan polisia, ministeriu publiku, prokurador/juis ne’ebe kria lei atu kontrola komunidade, na’I ulun bo’ot eh povu sira hotu iha nasaun ida ne’e.

v  Kontrolu la legal eh naun-legal, maka kontrolu ne’ebe ita hala’o la formula regulamentu ne’ebe lolos no la iha nia sansaun ruma, maibe tipu ida ne’e mos iha nia efetividade ba kontrola atetudi komunidade sira nian tanba sansaun ne’ebe mak iha ba autor sira mak ita hare hanesan hetan moral husi komunidade seluk, hase’e ema ne’ebe halo hahalok a’at iha nia ambiente hela fatin.

3. Etapa kontrolu social (Tahap Pengendalian Sosial)

Tuir (Meidyasari, 2012) sobre kontrolu social fahe ba etapa 4 (hat) hanesan:

a.      Iha etapa sosializasaun

Iha etapa ida ne’e nudar etapa primeiru prosesu kontrolu social ne’ebe la’o iha komunidade, entaun komunidade konese forma sira oi-oin ba penyimpangan social nomos nia sansaun sira. Fo konesementu ne’e rasik signifika komunidade sira iha konsiente ba efeitu no sansaun ne’ebe nia sei simu karik sira halo asaun penyimpangan social ruma. Tanba ne’e iha asaun ba etapa sosializasaun ne’e nudar dalan ida hodi halo preventive  ba hahalok sira ne’ebe mensiona.

b.      Etapa Penekanan Sosial

Etapa penekanan sosial halo atu kria ba apoia kondisaun social ne’ebe estavel iha etapa ida ne’e akompanha ho implementa  sansaun eh kastigu ba autor violente sira ne’ebe mak halo hahalok la tuir regras. Kuandu ita iha ona sansaun ne’ebe mak fo presaun maka’as ba emar sira ne’e entaun ita iha esperansa bo’ot sei la akontese, normalmente komunidade sira sente iha kondisoens ne’ebe asesivu tebes husi situasaun hotu-hotu.

c.       Etapa aprosimasaun autoriedade  (Tahap Pendekatan Kekuasaan/Kekuatan)

Ba etapa ida ne’e ita hare autor ba kontrolu social no parte be nia kontrola, iha etapa ida ne’e ema hala’o wainhira etapa sira seluk la iha posibilidade atu hatudu ema nia lisan/hahalok bazeia ba norma eh valor ne’ebe tama iha vigor. Iha etapa ida ne’e mai ita hare buat tolu mak diferente etapa autoriedade eh Power; kontrolu grupu entre grupu, kontrolu grupu entre nia membru, no kontrolu privadu entre privadu seluk.

Ezemplu kontrolu grupu entre grupu mak; membru PNTL no F-FDTL halo vizilansia eh siguransa ba membru CPLP hala’o sira nia enkontru assembleia Parlamentariu iha plenaria ka iha Hotel Timor ho susesu iha estabilidade iha parte siguransa nian.

Kontrolu grupu entre nia membru; Ezemplu hanesan mestra/a kontrola no orienta nia estudante sira ne’ebe hala’o hela ezaminasaun iha eskola laran. Modelu ida ikus ne’e ita foti nia ezemplu hanesan Sr. Jaime hein nia Alin iha uma hodi kontrola tanba nia inan-aman ba rai liur durante semana ida, iha meus kontrola ne’e atu kuidadu diak ba nia alin para labele hetan kanek ou hetan moras ruma.

3.  KONKLUZAUN

Ami konklui ba servisu ne’ebe ami elabora durante prosesu ne’e la’o inisia husi introdusaun, diskusaun no konkluzaun. Nudar ema umana iha vida moris lor-loron nia nudar animal ne’be so’I hanoin atu moris ida ne’ebe diak presiza obedese ba buat ne’ebe eziste liu husi kontrolu sosial, agora relasaun entre ema ida ho seluk iha servisu hamutuk sei rezulta entre individu ho individu, individu ho grupu no grupu ho grupu akontese bele forma ona sosiedade ida.

Agora, kontrolu social ne’e nudar esforsu ida, ne’e ita uza atu halo’os sistema kondisaun ne’ebe viola norma no valor sira ne’ebe tama iha vigor, buat ne’e ho objetivu ida ba sosiedade sira atu obedese norma no valor social sira iha komunidade nia le’et, mekanismu ida ne’e bele haki’ak sosiedade no sidadania ne’ebe hala’o nia papel/kna’ar ho sistematiku eh justu tuir sira nia espektativa. 

Referensia;

http://dek-ima.blogspot.com/2012/09/pengendalian-sosial_29.html