PAPEL KULTURA BA PREVENSAUN KONFLITU IHA TIMOR LESTE

Sosiedade umanu hotu-hotu iha mundu sempre iha nia Kultura. Liu husi kultura rasik mak hatudu duni identidade baziku ita nian. Tuir E.B. Taylor, Atropolog Ema inglatera ida hateten katak kultura inkluindu aspeitu oin-oin hanesan siensia, fiar, arte, moral, lei (regras), kustumi no kapasidade ho lalaok sira ne’ebe aplika husi ema ida nudar membru sosiedade ida. Tuir nia katak iha ne’ebe iha ema iha ne’eba sempre iha kultura ida. Nudar parte integradu husi sosiedade umanu iha mundu, Timor Leste mos eziste ho nia kultura nudar kustumi ka tradisaun ida ne’ebe iha relasaun metin ho sosiedade Timor Leste. Kultura ida ne’e dinamiku tebes maibe nia abut metin iha sosiedade nia le’et husi jerasaun ba jerasaun, tanba ne’e mak modelu ida ne’e nudar eransa uniku ida ba ema Timor Leste iha faze Kolonializmu  faze Invazaun Indonezia no faze Independensia ka faze ukun rasik-an. Tanba ne’e, ita ko’alia konaba kustumi hanesan mekanismu ida atu lori ita ba unidade nasional forte tebes iha jerasaun foun sira nia matan.

Tuir mai papel no rezistensia hirak ne’ebe mak hakerek nain hamosu katak :

1. Papel Kultura no Rezistensia

Kultura sai nudar abut baziku ba Luta libertasaun Patria no Povu, ho fiar no kaer metin iha kultura mak povu hamrik ho aten brani hodi defende Timor Leste husi okupasaun estranzeirus nian. Kuandu hare uituan ba kotuk ita sei hatene oinsa funu nain sira halo funu. Sira tau fiar hodi hamulak ba Maromak, ba sira nia uma lulik, foho lulik, fatuk lulik, ai lulik, matebian sira no rai lulik Timor Leste hodi kuidadu sira iha funu laran. Ita hare katak organizasaun rezistensia oi-oin mak eziste ho baze fiar ba tradisaun kultura ida ne’e.

Ezemplu : Hanesan ezistensia Organizasaun Sagrada familia, 77, 33, Santo Antonio no seluk tan ne’ebe mak eziste iha ambiente Timor Leste nian iha tempu ne’eba, buat hirak ne’e ho baze iha fiar kultura nian. Wainhira ita koa’lia konaba rezistensia funu nain sira iha Frente Armada mak Organizasaun Rezistensia sira hodi hamosu mosu no mobiliza Frente Klandestina iha villa inkluindu fo biban ba Frente Diplomatika iha Estranzeiru hodi kopera hamutuk luta ba Ukun Rasik An (URA). Autor hanoin katak ho kultura mak Timor oan sira hetan inspirasaun kbi’it hodi mobiliza interese komum ka luta komum povu nian liu husi asaun Unidade Nasional ba libertasaun Patria no Povu tanba ne’e kultura ho papel importante tebes iha luta ba ukun rasik-an no ida ne’e hahu kedas iha luta beiala sira nia tempu, iha luta Dom Boaventura iha Manufahi 1912 luta seluk hasoru kolonializmu Portugal no Indonezia sira momentu ida ne’ebe sira invade nasaunTimor Leste.

URA Timor Leste nian halo ema admira tebes iha mundu, agora Timor Leste rai ki’ik oan ida la du’un iha material funu nian ne’ebe mak bo’ot no la iha matenek barak ho numeru sidadaun uituan deit maibe konsege manan funu ho Indonezia, entaun saida mak sai segredu ba URA ne’e!!!!! Hau atu fo responde ida ne’ebe mak nato’on katan segredu mak Timor oan hotu tuba metin iha ita nia kustumi ida hanaran “KULTURA”ho kultura mak ita halo funu, ho kultura mak ita halo unidade no ho kultura mak ita ita fo solusaun ba ita nia problema sira ne’ebe mak nakonu iha rai ida ne’e. Tanba ne’e kultura nudar estrumentu importante hodi mobiliza Unidade Nasional hodi nune’e ita bele ultra pasa susar hotu iha ita nian luta no ba ita nia sosiedade sira tanba ne’e mak ita tenki valoriza maka’as ba ita nia kustumi ne’e fo garantia ba moris rohan laek. Iha tempu ida agora rai Timor ne’e eziste ona ho naran “estadu Republika Demokratika Timor Leste”, katak ita nia nasaun sei nurak, maibe ita nian kultura eziste tiha ona antes kontaktu ho Portugal iha tinan atus-atus liu ba ita nia identidade nudar nasaun hatudu liu husi kultura uniku ne’ebe mak ita iha, katak beiala sira husik hela ba ita hodi kontinua hatutan husi jerasaun ba jerasaun sira.

2. Papel Kultura depois de URA

Ko’alia konaba kultura iha papel importante tebes ba prosesu luta nian nune’e kultura kontinua hili alternative ba fatin sentral iha prosesu rezolusaun konflitus hafoin ukun rasik an. Nune’e mos hau hanoin iha prosesu dezenvolvimentu ne’e nia laran ita presiza konsidera nafatin kultura nudar pilar importante lori dezenvolvimentu ba Timor Leste iha futuru. Importante ba ita nia estadu atu fo valor ba kultura hanesan baze ba dezenvolvimentu. Tanba ne’e ukun nain sira kuandu halo lei tenki bazeia ba iha kultura ne’ebe mak iha tiha ona. Mesmu ke Timor Leste simu valores oi-oin husi rai liur.

3. TARA BANDU

Iha mekanizmu ida ne’e atu luta kontra ba valores sira ne’ebe mak mai husi rai liur modelu ida ke la kondis ho ita nia kustumi rasik, iha tempu naruk no iha tempu badak hodi fo influensia maka’as ba ita nian jerasaun foun sira hanesan feto klosan no mane klosan sira iha era modernizasaun ne’ebe eziste iha rai Doben furak ne’e. Tanba ne’e meus tara bandu sai nudar regras ida atu halo limitasaun `hodi halo prevensaun ba situasaun no kondisaun ida ke la responde ita nia hakarak, mesmu situasaun global la fo biban ita atu la’o tuir ita nia realidade ne’ebe uluk beiala sira hala’o.

Ø